नमस्कार मित्रांनो, आपण आपल्या ब्लॉगच्या माध्यमातून नेहमीच नवनवीन शेतीविषयक माहिती आणि योजनांविषयी जाणून घेत असतात, आज आपण असाच एका शेतीपूरक व्यवसायासंबंधीत झेंडूची शेती Marigold Farming विषयी जाणून घेणार आहोत.
झेंडूची शेती Marigold Farming
झेंडूचे फूल हे संपूर्ण भारतात वापरले जाणारे एक महत्त्वाचे फुल आहे. झेंडूचे फूल कोणत्याही सणावाराला, कार्यक्रमाला,पूजेसाठी, लग्नासमारंभ किंवा इतर कोणत्याही समारंभासाठी झेंडूचे फुल हे प्रथमस्थानी वापरण्यात येते.
त्यामुळे झेंडूच्या Marigold फुलासाठी भारतात एक निश्चितच मोठी बाजारपेठ उपलब्ध आहे. या बाजारपेठेची मागणी लक्षात घेता सध्याचे झेंडूचे उत्पादन फारच अल्प प्रमाणात आहे. यामुळे बागायती शेती असणारे अनेक बागायतदार शेतकरी पारंपारिक पिकासोबत तोच झेंडूच्या चांगले उत्पन्न मिळवून देणाऱ्या या व्यवसायाकडे वळले आहे.
झेंडूचे पीक हे कोणत्याही हंगामात घेतले जाते आणि बारा महिने त्याला चांगली मागणी असते. झेंडूचा उपयोग हा निरनिराळ्या पुष्प रचनेमध्ये, बगीच्यांमध्ये, रस्त्यालगत, तसेच कुंड्यांमध्ये लागवड केली जाते.
झेंडू Marigold हे मुख्यत्वाने थंड हवामानाचे पीक आहे. थंड हवामानात झेंडूची वाढ आणि फुलाचा दर्जा चांगला मिळतो. वातावरणाच्या परिस्थितीनुसार झेंडूची लागवड पावसाळी, हिवाळी, उन्हाळी या तिन्ही हंगामात केली जाते.
वातावरण आणि हवामान अनुकूल नसेल तरीही पॉलिहाऊस ची उभारणी करून तापमान मर्यादित ठेवून व पाण्याच्या उपलब्धतेनुसार झेंडूचे पीक घेतले जातात.
भारतामध्ये लागवड करण्यासाठी झेंडूच्या अनेक जाती उपलब्ध आहेत परंतु त्यामधील आफ्रिकन झेंडूची लागवड ही मोठ्या प्रमाणात केली जाते.
झेंडूची लागवड निराळा प्रकारच्या जमिनीत करता येते झेंडूसाठी सुपीक परंतु पाणी धरून ठेवणारी आणि पाण्याचा योग्य प्रकारे निचरा होणारी जमीन चांगली मानवते. ज्या जमिनीचा सामू सात ते साडेसात इतका आहे, त्या जमिनीत झेंडूचे पीक चांगले येते. झेंडूच्या पिकाला भरपूर सूर्यप्रकाश लागतो.
झेंडूची लागवड फेब्रुवारी मासच्या पहिल्या आठवड्यानंतर व जुलै मासच्या पहिल्या आठवड्यापूर्वी केल्यास उत्पादनावर आणि फुलाच्या दर्जावर चांगला परिणाम होतो.
ऑक्टोबर ते एप्रिल या कालावधीत भरपूर व दर्जेदार उत्पादन मिळते. परंतु सर्वात जास्त उत्पादन सप्टेंबरमध्ये लागवड केलेल्या झेंडूपासून मिळते.
आफ्रिकन झेंडू Marigold
याच प्रकारची झेंडूची झुडपे फार उंच वाढतात. झुडूप काटक असते, पावसाळी हवामानात हे 100 ते 150 सेंटीमीटर पर्यंत उंच वाढू शकते. या फुलाचा रंग पिवळा, फीकट पिवळा आणि नारंगी असा असतो. आफ्रिकन झेंडूच्या प्रकारामध्ये पुढील प्रमाणे जातीचा समावेश होतो.
- जायंट डबल
- आफ्रिकन यलो
- ऑरेंज अली
- अर्ली ऑरेंज आफ्रिकन झेंडू Marigold
- कियाना गोल्ड
- आफ्रिकन टॉवेल
- डबल स्पेन गोल्ड
- बंगलोर लोकल
- ऑरेंज प्रेझेंट
- दिशी
- सनशाइन
- मिक्स येलो सुप्रीम इत्यादी.
फ्रेंच झेंडू Marigold
या प्रकारातील झेंडूंची रोपे झुडपांसारखी वाढतात, उंचीला फार कमी असतात. या झुडूपांची उंची 30 cm ते जास्तीत जास्त ४० सेंटिमीटर असते. फुलांचा आकार हा लहान मध्यम असून त्यामध्ये अनेक वेगवेगळ्या रंगाची फुले दिसतात. या प्रकारातील जाती कुंडीत बागेत रस्त्याच्या कडेला तसेच कुठेही रेताड मातीमध्ये येतात. या झेंडूचा प्रामुख्याने सजावटीसाठी उपयोग केला जातो. यामधील प्रमुख प्रजाती खालील प्रमाणे
- येलो बॉय
- लिटिल डेव्हिल
- स्प्रे लेमन डॉग
- येलो क्वीन
- सोफिया
- रेडमारीटा
- हार्मोनिबोय
- रॉयल बेंगॉल आणि
- बटर स्कॉच
झेंडूच्या Marigold सुधारित आणि संकरित इतर जाती
पुसा नारंगी
पुसा बसंती
झेंडूंच्या फुलांची लागवड करण्याआधी पूर्व तयारी खूप महत्वाची आहे. खालीलप्रमाणे आपण पूर्व तयारी करू शकतो.
लागवडीपूर्व जमिनीची २ ते ३ वेळा खोलवर नांगरट, २ ते ३ वेळा फणणी करून धसकटे व हरळीच्या काशा वेचून जमीन स्वच्छ व भुसभुशीत करावी. त्यानंतर हेक्टरी २५ ते ३० टन चांगले कुजलेले शेणखत मिसळून ५० किलो नत्र, २०० किलो.
स्फुरद व २०० किलो पालाश लागवडीपूर्वीच जमीनीच पूर्णपणे मिसळून घ्यावे. व नंतर ६० से. मी. अंतरावर सरी वरंबे तयार करून घ्यावेत व त्यानंतर सर्यासची नाके तोडून पाणी पुराव्थाच्या सोयीप्रमाणे वाफे करून घ्यावेत.
झेंडू Marigold च्या फुलांची लागवड खालीलप्रमाणे कराल.
झेंडूची लागवड करताना ६० से. मी. अंतरावर घेतलेल्या सरीच्या मध्यभागी ३० से. मी. इतके दोन रोपांमधील अंतर ठेवून लागवड करावी. ६० X ३० से. मी. अंतरावर लागवड केल्यास हेक्टरी ४०,००० रोपे लागतात. लागवड करतांना भरपूर पाण्यामध्ये व सायंकाळी ४ नंतर लागवड करावी. आहि लागवड केल्यास रोपांची मर होत नाही.
फुलांची आंतरमशागत करणी अंत्यंत महत्वाचे आहे.
लागवडीनंतर १५ दिवसांनी पहिली खुरपणी करावी. त्यावेळी नत्र खताचा दुसरा हप्ता ५० किलो प्रति हेक्टर याप्रमाणात द्यावा. लागवड केलेला वरंबा फोडून दुसऱ्या वाराम्ब्यास माती लावावी व झाड मध्यभागी घ्यावे. त्याचवेळी रोपाचा शेंडा खुडावा म्हणजे झेंडूच्या रोपास भरपूर फांद्या फुटतात व उत्पादन चांगले येते.
कोणत्याही पिकांकरिता खते व खतांचे प्रमाण खूप महत्वाचे असतात.
आफ्रिकन आणि फ्रेंच जातींसाठी शेणखत २५ ते ३० मे. टन प्रति हेक्टर याप्रमाणे तसेच १०० किलो नत्र, २०० किलो स्फुरद व २०० किलो पालाश याप्रमाणे खते दयावी. संकरीत जातींची लागवड करायची असल्यास प्रति हेक्टर नत्र २५० किलो, स्फुरद ४०० किलो याप्रमाणे लागवडीपूर्वीच जमिनीत पूर्णपणे मिसळून खते द्यावीत.
झेंडू Marigold च्या फुलांकरिता पाण्याचे प्रमाण योग्यरित्या करणे गरजेचे आहे.
हंगामी झेंडूचे पीक घेतले असल्यास पावसाचा ताण पडल्यास १-२ वेळा १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. हिवाळी हंगामातील पिकासाठी ८ ते १० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे व उन्हाळी हंगामासाठी ५ ते ७ दिवसांनी पाणी द्यावे. कळ्या लागल्यापासून फुलांची काढणी होईपर्यंत पिकास पाण्याचा ताण/कमी पडू देऊ नये.
झेंडूच्या पीकांच रोगांपासून संरक्षण होणे खूप गरजेचं आहे. खालीलप्रमाणे आपण सरंक्षण करून शकतो.
झेंडू या पिकावर मावा, तुडतुडे, पांढरी माशी, लाल कोळी, नाग अळी, अळी, कटवर्म या किडींचा व करपा, मर या रोगांचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. त्यासाठी पुढीलपैकी कोणतेही एक किताक्नाषक / बुरशीनाशक फवारावे. फवारणी करतांना प्रत्येक फवारणीमध्ये ५ मी. ली. प्रती १० लिटर पाणी या प्रमाणात स्टिकर्स मिसळावे.
| आ. क्र. | कीटकनाशक / बुरशीनाशक | पाण्यातील प्रमाण प्रति १० लिटर | किडी/ रोग |
| १ | डायमेथोएट ३० % प्रवाही मोनोक्रोटोफॉस ३६% प्रवाही | २० मिली | मावा, तुडतुडे, पांढरी माशी |
| २ | डायकोफॉल १८.५ % ई. सी. (केलथेन) गंधक 80% पाण्यात विरघळणारी पावडर |
२० मिली / ली १५ ग्रॅम |
लाल कोळी |
| ३ | क्लोरोपायरीफॉस २०% प्रवाही होस्टॅथिऑन |
१५ मिली २ मिली |
नाग अळी |
| ४ | क्विनॉलफॉस २५% प्रवाही पॉलीट्रीन |
२० मिली १५ मिली |
अळी |
| ५ | क्लोरोथॅलोनील डायथेनएम-४५ |
१५ ग्रॅम २० ग्रॅम |
करपा |
उत्पादन
झेंडूं Marigold च्या फुलांचे हेक्टरी १२ ते १५ टन उत्पादन मिळते. संकरीत जातींची लागवड केल्यास प्रति हेक्टरी १८ ते २० टन उत्पादन मिळते.